Film pasyjny. Geneza, kanon i peryferie subgatunku

Seria: Biblioteka Kwartalnika Filmowego
Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2025

Tematem książki jest film pasyjny rozumiany jako subgatunek czy odmiana gatunkowa kina biblijnego, w tym jego geneza, korpus tzw. kanonicznych filmów do niego należących, a także produkcje sytuujące się na jego peryferiach bądź też na pograniczu fikcjonalno-dokumentalnym dotyczącym rodzajów filmowych. Autor podjął próbę rozpoznania, jak określone kulturowe mechanizmy translacyjne – łączące sfery teatru i kina oraz zapośredniczające przekaz biblijny – ustanawiają strukturę tej odmiany gatunkowej i w jaki sposób wpływają na obrazowo-narracyjne ukształtowanie danego dzieła, a także jak prezentują się wyznaczniki gatunkowe oraz w jakiej relacji same filmy pozostają względem Drogi Krzyżowej jako jednego z najczęstszych toposów w historii kina.

Praca, utrzymana w kluczu genologiczno-narratologicznym, ma strukturę trzyczęściową. W części I autor przybliża stan badań nad kinem biblijnym (czy szerzej: religijnym) z perspektywy teorii gatunków, precyzuje terminologię wiążącą się z gatunkową specyfiką kina pasyjnego i przedstawia teatralną proweniencję tytułowego subgatunku – jego związki z teatrem religijnym, głównie ze średniowiecznymi dramatami liturgicznymi i misteriami, ale również z pasyjnymi misteriami ludowymi. Części II jest poświęcona kulturowemu pejzażowi omawianego subgatunku, w tym jego relacjom z archeologią kina, metodom przenoszenia wzorców teatralnych do dzieła filmowego, analizie komponentów ideologicznych w filmie pasyjnym oraz wyakcentowaniu jego dwóch kluczowych „jakości” – misteryjnej i epickiej. W części III autor proponuje refleksje nad tym, jak ów subgatunek może być dekonstruowany z pozycji metadyskursywnych, czy jest zdolny ewokować transcendencję oraz w jakim zakresie może uchodzić za locus theologicus, a także czy tytułowa odmiana filmu biblijnego jest trwała i aktywna w przestrzeni intergatunkowej. Dopełnieniem monografii jest potencjalny korpus filmów pasyjnych w indeksowym zestawieniu alfabetycznym i chronologicznym.

Spis treści

Autor nie tylko zawarł w książce obszerne i wyczerpujące opracowanie tematu od strony teoretycznej (genologia), historycznej i analitycznej (w każdym z tych wypadków na gruncie teatralnym i filmowym), łącząc wszystkie te aspekty w sposób nad wyraz spójny, ale też nadał swej pracy kształt edytorski, (…) który odzwierciedla wielopłaszczyznowość jej zawartości treściowej. (…) Problematyka książki sytuuje się na skrzyżowaniu wiedzy o teatrze i o filmie, co uważam za jej mocną stronę, gdyż pogłębione, naukowe opracowania związków tych dwu dziedzin sztuki nie są wcale tak liczne, jak mogłoby się wydawać. Jestem głęboko przekonana, że badania tego rodzaju mają niepodważalny sens i mogą dać rozszerzony i koherentny obraz naszej kultury.

Z recenzji dr hab. Łucji Demby

W coraz bardziej laicyzującym się świecie wszelka tematyka religijna, szczególnie związana z chrześcijaństwem, jest świadomie lub podświadomie marginalizowana. Dotyczy to także sztuki filmowej. Podjęcie naukowego dyskursu na temat miejsca i roli filmów pasyjnych (…) jest drogą pod prąd mainstreamowym paradygmatom. (…) Kategoria artyzmu z założenia nie wchodzi w zakres badań autora, ale w pojedynczych wypowiedziach często dochodzi do głosu jego osobista wrażliwość estetyczna, co więcej – wrażliwość duchowa. Bardzo cenię sobie te powściągliwe opinie, wyłaniające się jak wyspy na morzu myśli ujętych w karby precyzyjnego, specjalistyczno-technicznego języka.

Z recenzji bp. dr. hab. Michała Janochy

Książka Grzegorza Nadgrodkiewicza poświęcona genologicznemu ujęciu historii filmu pasyjnego jest imponującym efektem nie tylko ogromnego (…) trudu naukowego, ale również osobistej fascynacji intelektualnej, dzięki której wszechstronnie zgłębił on, opisał i przeanalizował zawarty w tytule fenomen artystyczny. (…) Trudno jednak określić tę pracę mianem historii filmu pasyjnego, ponieważ intencje autora są prawem paradoksu tyleż skromniejsze, co bardziej ambitne zarazem – chodzi mu bowiem o precyzyjne dookreślenie rodowodu, impulsów rozwojowych, ewolucji i przemian tego subgatunku w różnorakich (…) kontekstach: kulturowych, teatralnych, historycznych, teologicznych, technologicznych, narratologicznych czy interartystycznych. Dzięki ich dogłębnej znajomości autor książki jawi się jako humanista o szerokim, nowoczesnym spojrzeniu na obrany przedmiot badań, jako komparatysta dysponujący bogatym zestawem pojęciowych instrumentów, ale również jako naukowiec dbający o wieloaspektowy charakter finezyjnej argumentacji.

Z recenzji prof. dr. hab. Tadeusza Szczepańskiego