
Z Mazowsza na Litwę I Ruś Koronną. Kartki z kresowych dziejów jednej polskiej rodziny (Mossakowskich herbu Jastrzębiec)
Stanisław Mossakowski
Liber Pro Arte - Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017,
ISBN (Liber Pro Arte): 978-83-65631-09-1
ISBN (IS PAN): 978-83-65630-45-2
U podstaw opracowania legły okazyjnie zbierane materiały, dotyczące mazowieckiej rodziny Mossakowskich w jej liniach zamieszkałych na wschodnich obszarach Rzeczypospolitej. Pozwoliły one na ukazanie średniowiecznego początku rodu na piastowskim Mazowszu, formowania się jego nowożytnego nazwiska oraz rekonstrukcję kilku linii, które zamieszkiwały dawne Kresy Rzeczpospolitej, ze szczególnym uwzględnieniem postaci, o jakich dało się coś indywidualnego powiedzieć.
Niewiele znaczący w życiu publicznym, należący do drobnego rycerstwa a następnie do równie drobnej, choć niekiedy dorabiającej się ekonomicznie i znaczeniowo szlachty, stanowią Mossakowscy dobry przykład rodziny, z jakich składała się większość uprzywilejowanej klasy społecznej pierwszej Rzeczypospolitej, jej pięcio- a może nawet dziesięcioprocentowy naród polityczny. Fragmenty kresowych dziejów Mossakowskich ukazują równocześnie jak w zwierciadle szereg cech i procesów społecznych charakteryzujących polski "naród szlachecki", jego wady i zalety.
I tak np. wyjątkowa ruchliwość i rozległość interesów owych "wolnych obywateli"” obejmująca ogromny obszar kraju, zdają się wyjaśniać, dlaczego wieloetniczna i religijnie zróżnicowana Rzeczpospolita (pomimo odśrodkowych skłonności części prowincjonalnej magnaterii oraz zakusów zagranicznych) tak długo mogła stanowić trudne do rozerwania państwo. Wspólnota interesów bardzo licznej uprzywilejowanej klasy była bowiem jednym z ważnych spoiw Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Pochodzenie szlacheckie determinowało także świadomość narodową o czym zaświadczają cztery pokolenia jednej z linii omawianej rodziny, które w XVIII i na początku XIX wieku sprawowały funkcje duchownych w zlatynizowanym kościele unickim. Trwało to bowiem tylko do momentu , kiedy unicka konfesja stała się w połowie XIX wieku oznaką ukraińskiej opcji narodowej.
Porozbiorowe dzieje Mossakowskich unaoczniają również odmienność politycznych warunków, w jakich polska szlachta znalazła się pod panowaniem Rosji i Austrii oraz przemiany, jakie w tym zakresie dokonały się w ciągu XIX stulecia, tj. systematyczne zaostrzanie stosunków pod zaborem rosyjskim i ich złagodzenie w autonomicznej Galicji. Pod obcym panowaniem Polacy mieli zresztą ograniczone możliwości, a także niewielkie chęci do efektywnego działania w strukturach państw zaborczych.
Ci z nich, którzy zostali pozbawieni majątku swój byt wiązali z reguły - zwłaszcza w Galicji - z pracą urzędniczą, służbą wojskową, rzadziej z uprawianiem wolnych zawodów. Rzecz charakterystyczna, iż zauważamy tu całkowity brak przedsiębiorców, przemysłowców, inwestorów (nie mówiąc oczywiście o kupcach i rzemieślnikach), ludzi, których praca poza rolnictwem przyczyniała by się do rozwoju gospodarczego kraju.
Wynikało to z rycerskiej, genezy stanu i jego ziemiańsko-szlacheckich tradycji. Tych samych tradycji, które skłaniały liczne jednostki do bezinteresownych i najczęściej beznadziejnych poświęceń w walkach zbrojnych z zaborcami, a także – nie jednemu - dyktowały postawy i działania prospołeczne wywodzące się m.in. z ducha feudalnego paternalizmu.