
Reinterpreting the Past: Traditionalist Artistic Trends in Central and Eastern Europe of the 1920s and 1930s
Proceedings of an international conference organized by the Institute of Art of the Polish Academy of Sciences (Warsaw) and the Institute of Art History of the Jagiellonian University (Cracow), Warsaw-Cracow, 21-23 September, 2006. Warsaw 2010 Institute of Art of the Polish Academy of Sciences (IS PAN), ISBN 83-89101-96-3; EAN 9788389101969.
„Reinterpreting the Past” stanowi zmodyfikowaną wersję zbioru referatów wygłoszonych podczas międzynarodowej konferencji zorganizowanej we wrześniu 2006 r. przez Instytut Sztuki PAN w Warszawie oraz Instytut Historii Sztuki UJ w Krakowie. W debacie uczestniczyli zarówno uznani historycy sztuki jak i młodzi badacze z Chorwacji, Litwy, Łotwy, Niemiec, Polski, Republiki Czeskiej, Rumunii, Stanów Zjednoczonych, Ukrainy i Węgier, wnosząc istotny wkład w pionierskie badania nad tradycjonalistycznymi nurtami artystycznymi rozwijającymi się w Europie Środkowej i Wschodniej okresu międzywojennego. Publikacja daje wyraz dążeniu do stworzenia ponadnarodowej platformy umożliwiającej wymianę badawczych doświadczeń i prezentację naukowych projektów dotyczących ideologii, która głosiła konieczność odnowy społeczno-politycznego ładu w narodowych państwach regionu. „Reinterpreting the Past” oddaje aurę nostalgii za tradycyjnymi wartościami etycznymi i estetycznymi, jaka opanowała intelektualno-artystyczne środowiska Europy lat 20. i 30., prezentuje rozmaite formuły klasycyzmu i realizmu pojmowane jako antyteza kosmopolitycznego postimpresjonizmu i jako antidotum na radykalizm awangard zrodzonych w przededniu wojennego kataklizmu. Autorzy książki odsłaniają także obszary zbliżenia i zazębiania się modernizmu i nurtów podejmujących dialog z przeszłością. Propagowane przez neohumanistów hasła wzmacniania tożsamości narodowej i kształtowania nowej wrażliwości estetycznej, opartej na pamięci kulturowej, konfrontują ze strategią instrumentalizacji sztuki w polityce kulturalnej autorytarnych i totalitarnych reżimów politycznych lat 30. Zawarty w tomie dyskurs pokazuje też, w jaki sposób koncepcja „nowego człowieka”, godnego dziedzica renesansowego antropocentryzmu, zakorzenionego w rodzimej historii i kulturze, osadzonego w lokalnej społeczności i krajobrazie, przyczyniła się do ekspansji ksenofobicznych nastrojów i rasowych uprzedzeń. Poszczególne narracje ujawniają napięcie pomiędzy centralistyczną polityką rządów konsolidujących społeczeństwo, a ideologią regionalizmu akcentującą idiosynkratyczne tradycje lokalne przeciwstawione procesowi urbanizacji, technicyzacji i standaryzacji życia.
Dzięki zastosowaniu zróżnicowanych perspektyw metodologicznych, autorzy tomu zaprezentowali szerokie spektrum klasycyzujących trendów i wariantów neorealizmu (idiomów nierzadko wzajemnie się przenikających i dopełniających) specyficznych dla zrekonstruowanych po Wielkiej Wojnie państw narodowych środkowo-wschodnich obszarów kontynentu. Poszczególne artykuły analizują proces transformacji artystycznych wzorów czerpanych z europejskich centrów (Rzym, Paryż, Berlin), jaki następował w twórczości klasycystów i neorealistów Europy Środka asymilujących „obce” impulsy w kontekście rodzimej tradycji i narodowych aspiracji.
Książka uzmysławia konieczność rewizji takich terminów jak „sztuka narodowa”, „styl narodowy” i „tradycja kulturowa”, pojęć nieostrych, rozmaicie definiowanych w międzywojennej refleksji nad sztuką oraz we współczesnej literaturze przedmiotu. Sygnalizuje też terminologiczne zawiłości w analizie europejskiego tradycjonalizmu prezentując szeroką gamę pojęć, jakimi posługują się badacze, takich jak „nowoczesny klasycyzm”, „żywy klasycyzm”, „sztuka obiektywno-realistyczna”, „szlachetny realizm”, „nowy realizm”, „społeczny realizm”, „etnograficzny tradycjonalizm”, „archaiczny tradycjonalizm” czy „prymitywizm”.
„Reinterpreting the Past” dowodzi, że idea odrodzenia narodowej tradycji implikowała we wschodnim regionie geopolitycznym Europy treści bardziej złożone niż na Zachodzie, łącząc respekt dla narodowego dziedzictwa z transpozycją artystycznego kanonu sztuki europejskiej. Akcentując narodową/etniczną/lokalną specyfikę kulturową w kontekście ponadnarodowych tendencji ideowych międzywojennej Europy, autorzy książki dążą do przeobrażenia kulturowej mapy kontynentu poprzez włączenie do zasobów wiedzy o sztuce zjawisk dotychczas nieznanych, słabo rozpoznanych lub ignorowanych przez pokolenia badaczy. Z ich rozważań wyłaniają się również zasadnicze pytania: Czy sformułowanie „sztuka środkowoeuropejska” jest adekwatne w stosunku do analizowanego materiału? Czy też należałoby mówić o sztuce w Europie Środkowej?