ZARYS HISTORII SIEDZIBY INSTYTUTU SZTUKI PAN W WARSZAWIE

 Anna Oleńska Instytut Sztuki PAN. Zarys historii warszawskiej siedziby. Warszawa 2007 Instytut Sztuki PAN, s. 125-130 (niniejszy tekst zatytułowany „Summary” został opublikowany w wersji angielskojęzycznej).

Przy ul. Długiej, między skrzyżowaniem z ul. Miodową i Placem Krasińskich, a ul. Barokową, znajduje się kompleks budynków użytkowanych przez Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Są to: dawna kamienica Lasockich (Długa 28, dawny nr hipoteczny 551) – obecnie główna siedziba Instytutu, pałacyk Marii z Lubomirskich Radziwiłłowej (Długa 26, nr hip. 550) oraz zachodnie skrzydło dawnego gmachu Ceł Koronnych (Plac Krasińskich 1a, nr hip. 549) – obecnie biblioteka Instytutu. Budynki te nigdy nie stanowiły jednolitego kompleksu; siedziba Radziwiłłowej, wcześniej Paców, była dworem, a następnie niewielkim magnackim pałacykiem. Okazały dom “Na Lasockiem” miał formę klasycystycznego przyulicznego pałacu, przystosowanego do roli kamienicy dochodowej. Komora Ceł Koronnych stanowiła natomiast od początku gmach użyteczności publicznej. Mimo to dadzą się wyśledzić wspólne tendencje w rozwoju zabudowy i sposobu użytkowania tych trzech parceli, związane z ogólnymi kierunkami rozwoju miasta.
Formy parceli na tym odcinku ul. Długiej ukształtowały się najpóźniej w początkach XVII wieku. Znajdowały się tu podmiejskie dwory bogatych mieszczan Starej Warszawy, z ogrodami i zapleczem gospodarczym. Kres zabudowie przyniosło spalenie przedmieść miasta w latach 1656 i 1657. Ponowne zagospodarowanie miało miejsce w trzeciej ćwierci stulecia. Od tego okresu datuje się zmiana w strukturze własności na korzyść szlachty i magnaterii, stopniowo wykupujących ziemię pod dwory na przedmieściach usytuowanych w obrębie wałów z 1621 r. Z trzech omawianych budynków pierwszym murowanym był pałacyk Długa 26, zbudowany przed rokiem 1678. Wymurowanie dwóch pozostałych przyniósł intensywny ruch budowlany czasów panowania Stanisława Augusta. W XIX w. nastąpiła zmiana sposobu użytkowania dwóch posesji prywatnych, przekształconych w nieruchomości dochodowe, szczególnie drastyczna w odniesieniu do pałacu Długa 26, który zupełnie zatracił swój pałacowy charakter. Szła za nią postępująca, szczelna zabudowa działek, szczególnie na parceli przyległej do Placu Krasińskich, która całkowicie przesłoniła gmach Ceł Koronnych. W tym czasie Długa nabrała charakteru ważnej ulicy handlowej i usługowej stolicy, a omawiane domy wpisały się dobrze w ciąg hoteli, sklepów i zakładów usługowych. Ostatecznie zabudowa wszystkich trzech posesji ukształtowała się przed końcem XIX w. Uległa prawie całkowitemu zniszczeniu w sierpniu i wrześniu 1944, w rezultacie ciężkich walk podczas powstania i podpaleń ruin. W latach powojennych południowo-zachodni odcinek Długiej w planach odbudowy miasta traktowano w kontekście urbanistycznym placu Krasińskich. Opracowanie pierwszych koncepcji powierzono pracowni urbanistyki zabytkowej Biura Odbudowy Stolicy.


Pałacyk Marii z Lubomirskich Radziwiłłowej, ul. Długa 26

Najwcześniejsze informacje na temat tej posesji pochodzą z pierwszej połowy XVII w., gdy należała do rodziny bogatych mieszczan Baryczków. Znajdował się na niej spory ogród z dworkiem o kilku izbach. Ok. 1670 była własnością Franciszka Kazimierza Pląskowskiego, który uzyskał dla niej uwolnienie spod jurysdykcji miasta. Pląskowski był zapewne inicjatorem wzniesienia nowego murowanego dworu, opisanego po raz pierwszy w 1682 r., gdy odstąpił go Krzysztofowi Pacowi, kanclerzowi wielkiemu litewskiemu. Do schyłku wieku XVIII pałacyk funkcjonował pod nazwą Pacowskiego, choć w rękach dwóch pokoleń Paców pozostawał jedynie do roku 1719. Następnie był użytkowany przez rodzinę Jana Michała Dąbrowskiego, a po 1737 – przez wojewodę sieradzkiego Kazimierza Dąmbskiego.
Nie wiadomo, jaka była skala modernizacji dokonanych w nieruchomości przez Paców. Układ i formy zabudowy znane są z 2 opisów inwentarzowych i planu Warszawy Pierre Ricaud de Tirregaille z 1762 r. Wolno stojący, parterowy dwór był umieszczony w głębi działki, w nowatorskim w tym czasie w Warszawie barokowym układzie entre cour et jardin. Poprzedzał go brukowany dziedziniec, ujęty skrzydłami dużych oficyn. Na tyłach założono ogród o dominujących funkcjach użytkowych. Podział przestrzenny i funkcjonalny posesji tuszował nieregularną, wydłużoną formę działki.
W 1764 r. pałacyk nabyła księżna Maria z Lubomirskich Radziwiłłowa, która wkrótce rozpoczęła przygotowania do jego przebudowy lub gruntownego remontu, który objął przede wszystkim wnętrza. Z tego okresu pochodzi dekoracja rzeźbiarska filarów bramy w postaci dwóch piaskowcowych figur puttów, być może z warsztatu warszawskiego rzeźbiarza Jana Chryzostoma Redlera. Wydatne powiększenie korpusu pałacowego miało miejsce pomiędzy 1777 a 1790 r. Pałacyk podniesiono o kondygnację mezzanino, fasadę wzbogacono o płytki ryzalit centralny, a elewację tylną o parę alkierzy po bokach. Sień została zastąpiona sklepionym przejazdem bramnym. W efekcie działań Radziwiłłowej powstał klasycystyczny, oszczędnie dekorowany, niewielki pałac o zwartej bryle, powiązany z 2 dużymi oficynami dziedzińcowymi. Autor projektu pozostaje nieznany, analogie formalne ostrożnie mogą wskazywać na autorstwo architekta Stanisława Zawadzkiego.
Po śmierci Marii Radziwiłłowej w 1795 nieruchomość wielokrotnie zmieniała właścicieli. W 1804 r. pałac nabył znany cukiernik Antoni Baldi, przeznaczając go wynajem. Kompleks zabudowań ukształtowany przez Radziwiłłową nie zmienił wyglądu do 1944 r.; ze względów użytkowych zmiany objęły głównie układ wnętrz oraz pociągnęły za sobą zabudowę ogrodu (przed 1822 r. wzniesienie piętrowej oficyny na granicy z Ogrodem Krasińskich) i jego przekształcenie w dziedziniec gospodarczy. Stopniowo zatraciły one charakter pałacowy; zostały podzielone na mniejsze mieszkania, a w częściach przyulicznych oficyn - na sklepy i zakłady usługowe; piętro pałacu pełniło od 1827 r. funkcje lokali biurowych, służąc instytucjom rządowym. Po Baldich właścicielami posesji byli: Ignacy Korwin Kochanowski, kupiec Wojciech Sommer, Ludwik Naimski, Aleksander Scheller, Ksawery Głodziński, od roku 1915 - rodzina Kahanów.
Po zniszczeniach wojennych 1944 r. z murów pałacu ocalała fasada i fragmenty parteru w części tylnej oraz dekoracja bramy. Po dokonaniu pomiarów ocalałych fragmentów zostały opracowane 2 projekty odbudowy, z których zrealizowano projekt z 1950 r., autorstwa arch. J. Brabandera, M. Kuzmy i Z. Kropisza. W 1951 r. Państwowy Instytut Sztuki otrzymał gmach na swą siedzibę. Odtworzonemu pałacowi z oficynami przywrócono formę i dekorację wnętrz w stylu klasycyzmu. Do 1965 r. w pałacyku mieściła się biblioteka, archiwa i część pracowni naukowych, w latach 1990. adaptowano poddasze na cele biurowe.


Kamienica “Na Lasockiem”, ul. Długa 28

W 1. poł. XVII w. posesja stanowiła własność mieszczańskiej rodziny Fukierów, a na początku XVIII w. skoligaconych ze sobą rodzin Zembrzuskich, Szczawińskich i Lasockich. Posesja została scalona w połowie XVIII w.; istniał tu wówczas niewielki drewniany dworek ustawiony kalenicowo bezpośrednio przy ulicy, zaopatrzony w zabudowania gospodarcze, w formie typowej dla przedmieść Warszawy. Tę drewnianą zabudowę ukazuje jeszcze obraz Bernarda Belotta Widok ul. Długiej w kierunku Miodowej z 1778 r. W 1773 r. posesja weszła w posiadanie Stanisława Kostki Lasockiego. Jego szybkiej inicjatywie należy przypisać gruntowną zmianę charakteru zabudowań i wzniesienie zapewne ok. 1780 r. dużej kamienicy dochodowej o rozmiarach i formie przyulicznego pałacu, z kilkuczłonowymi oficynami przyłączonymi z tyłu, wzdłuż boków działki. Na zapleczu powstało w ten sposób wydłużone, wąskie podwórze o charakterze czysto użytkowym; od strony ogrodu Krasińskich zamknięto je po 1846 r. piętrową oficyną. Parter budynku frontowego przeznaczony został na sklepy, a piętra i poddasze, także w oficynach, na mieszkania. Przez pewien czas funkcjonował tu zajazd zwany “Na Lasockiem”. Frontowa dwupiętrowa kamienica otrzymała wygląd klasycystycznego pałacu, przeprutego na osi sklepionym przejazdem bramnym, o wyrazistych podziałach horyzontalnych i skromnej dekoracji ograniczonej do opasek okiennych i odcinków gzymsu. Jego ozdobę stanowił wysoki, mansardowy dach. W zbliżonym czasie (lata 1770. i 1780.) na ulicy Długiej powstało kilka budowli tego typu, choć o bardziej reprezentacyjnym charakterze. Brak danych o jego projektodawcy, należy go jednak chyba szukać w kręgu liczących się architektów doby stanisławowskiej. Ukształtowaną w momencie powstania formę zabudowy parcela zachowała do 1944 roku, pomimo kilkukrotnych zmian właścicieli. Podczas powstania u wylotu Barokowej znajdowała się barykada, a zabudowania parceli już 1 sierpnia 1944 obróciły w ruinę ciężkie walki o pobliską kwaterę Wehrmahtu. W latach 1946/48 podjęto decyzję o całkowitej rozbiórce ocalałych fragmentów. Projekt odbudowy budynku w formach klasycystycznych, z przeznaczeniem na siedzibę Państwowego Instytutu Sztuki, opracowała w latach w 1951-53 arch. Anna Boyé-Guerquin. Zrezygnowano w nim z ozdobnego mansardowego dachu i z zabudowy w głębi parceli. Budynek ukończono w surowym stanie latem 1954, w lutym 1955 przejął go Państwowy Instytut Sztuki, umieszczając w nim część pracowni. Zmieniony nieco w stosunku do pierwszych projektów wystrój elewacji powstał w latach 1961-63 (proj. Z. Kropisz, Pracownie Konserwacji Zabytków).


Budynek Ceł Koronnych, ulica Długa 24/Plac Krasińskich 1a

Pierwsze informacje o istnieniu parceli, której fragment zajmuje narożny budynek Długa 24 / Plac Krasińskich 1a, pochodzą z drugiej połowy XVI w. Pierwotnie zamykała ona północny wylot ul. Miodowej, sytuując się w rzędzie działek prostopadłych do Długiej i sięgając zapewne do ul. Świętojerskiej. Należała wtedy do rodziny bogatych kupców warszawskich, Gizów; być może w tym miejscu stanął znany na początku XVII w. zajazd “Wiedeń”, wystawiony przez rajcę Jakuba Gizę. Kolejne informacje o nieruchomości pochodzą z połowy XVII wieku, kiedy należała ona do Mikołaja Konstantego Gizy, piastującego znaczne funkcje na dworze królewskim i w mieście. Jego inicjatywie należy przypisać wydatne powiększenie posesji w kierunku ul. Nalewki i Świętojerskiej, z myślą stworzeniu okazałej podmiejskiej siedziby, złożonej z dworu, ogrodu ozdobnego i użytkowego oraz zaplecza gospodarczego, która odpowiadałaby statusowi właściciela. Fragment posesji przylegający do Długiej pełnił wówczas rolę podwórza i tu znajdował się główny wjazd. Nieruchomość należącą do spadkobierców Mikołaja Gizy zakupił w latach 1683 i 1689 wojewoda płocki Jan Dobrogost Krasiński. Projekt nowego założenia - warszawskiej rezydencji wojewody, opracowany przez znakomitego arch. Tylmana z Gameren, pozostawiał w tym miejscu majdan gospodarczy, z drewnianymi budynkami stajni i wozowni, ustawionymi obrzeżnie. Stan ten zaczął powoli ulegać zmianie po roku 1765, gdy posesja Krasińskich stała się własnością Państwa, została bowiem nabyta na siedzibę nowo powołanej Komisji Skarbu Koronnego. Pałac Krasińskich, przemianowany na Pałac Rzeczypospolitej, stał się siedzibą najwyższych urzędów państwowych, natomiast chaotycznie zagospodarowany teren frontowy miał zostać przekształcony w reprezentacyjny plac publiczny. W czasach stanisławowskich powstały co najmniej trzy, jednak niezrealizowane, koncepcje urbanistycznej i architektonicznej regulacji placu (projekty: Jakuba Fontany z ok. 1773 r., Dominika Merliniego (lub Efraima Szregera) z r. 1778, Jakuba Kubickiego - z 1782 r.). Natomiast ok. 1785 lub 1786 została zrealizowana koncepcja ulokowania urzędu Ceł Koronnych w pobliżu Pałacu Rzeczypospolitej, o czym zadecydowała niewątpliwie idea skupienia w jednym miejscu budowli publicznych. Dwuczłonowy, murowany, klasycystyczny budynek nowej komory został usytuowany w południowo-zachodnim narożniku dziedzińca pałacu, jednym skrzydłem wzdłuż ulicy Długiej, drugim wzdłuż granicy z posesją Marii Radziwiłłowej. Budowla pomyślana została jako dwa identyczne, piętrowe segmenty, ustawione do siebie pod kątem rozwartym i powiązane prostokątnym łącznikiem-bramą w formie łuku triumfalnego. Skrzydło zachodnie zostało podzielone na trzy części, od południa znajdowała się duża, dwukondygnacjowa, sklepiona sala magazynu celnego. W ten sposób został ostatecznie zamknięty jedyny do tej pory niezagospodarowany narożnik dziedzińca Pałacu Krasińskich, jednocześnie przesądzając o charakterze dziedzińca jako otwartego placu miejskiego. Analogie formalne, dotyczące detalu architektonicznego i rozwiązania przestrzennego gmachu Komory, dały asumpt do atrybucji projektu budowli arch. rządowemu Stanisławowi Zawadzkiemu.
Do lat trzydziestych XIX w. budynku i jego najbliższego otoczenia nie objęły większe zmiany, ograniczone do niezbędnych adaptacji. Pomimo zachodzących zmian politycznych oraz instytucjonalnych po rozbiorach, komora celna mieściła się w swoich budynkach do 1834 r. Wówczas to zostały one przeznaczone na Archiwum Główne Krajowe, Archiwum Akt Dawnych Guberni Mazowieckiej, urząd kontroli skarbowej oraz Trybunał Handlowy. Budynki dawnej komory celnej służyły nieprzerwanie archiwom państwowym do sierpnia 1944 roku. Natomiast w 1835 r. powrócono do planów regulacji placu Krasińskich, tym razem jednak w kontekście organizacji przestrzeni przed nowo przebudowanym na Sobór Św. Trójcy kościołem pijarów przy Długiej. W koncepcji władz rosyjskich sobór miał się stać centralną cerkwią stolicy i nową dominantą architektoniczną tej części miasta. Projekt regulacji placu, opracowany zapewne przez budowniczego rządowego Andrzeja Gołońskiego, przewidywał m.in. zakrzywienie osi placu w kierunku fasady cerkwi. W tym celu miał powstać budynek, który zasłoniłby południowo-zachodni narożnik placu. Na wydzielonej przed frontem Komory płytkiej prostokątnej parceli stanął pałac radcy stanu Ignacego Badeniego, który szerokim, piętrowym parawanem zasłonił całkowicie od strony placu oba skrzydła dawnej komory. Południowe skrzydło utraciło rzut regularnego prostokąta i samodzielną elewację od strony placu poprzez dobudowanie do niej fragmentu o rzucie trapezu, tworzącego ryzalit boczny fasady nowego pałacu. Zasłonięte budynki komory celnej przestały od strony placu pełnić architektonicznie jakąkolwiek rolę, zachowały ją natomiast w pierzei ul. Długiej. W drugiej połowie XIX w. południowe skrzydło zostało połączone w jednej linii z oficyną przyuliczną dawnego pałacu Radziwiłłowej nowym budynkiem mieszkalnym, o analogicznych do komory podziałach i detalu architektonicznym. Całość stworzyła spójną elewację, dzieloną centralnie prostokątną bramą prowadzącą na podwórze. Pałac Badeniego został ukończony najpóźniej latem 1840 r. Wkrótce po wystawieniu Badeni sprzedał go bankierowi Hermanowi Epsteinowi. Podwórze na tyłach zostało wkrótce zagospodarowane przez dwie trójkondygnacjowe oficyny ustawione wzdłuż granic posesji.
Kompleks budynków narożnych Placu Krasińskich i Długiej legł w gruzach podczas powstania warszawskiego. W podpalonym przez oddziały SS budynku spłonęło 90 procent ogółu zasobów Archiwum Głównego Akt Dawnych. Przez kilkanaście lat po zakończeniu wojny cały kompleks stał w ruinie, rozbiórki dokonano w 1957-58 r. W planach odbudowy podjętych już w r. 1947 przez Biuro Odbudowy Stolicy został włączony do zespołu placu Krasińskich. Powstało kilka niezrealizowanych koncepcji uporządkowania narożnika placu i jego całkowicie nowej aranżacji architektonicznej. Całość tworzyć miała monumentalny kompleks, godny wielkich wizji nowej socjalistycznej stolicy. Ostatecznie jednak rekonstrukcję gmachów, przekazanych w gestię Państwowego Instytutu Sztuki, podjęto dopiero w 1959 r., na podstawie projektu arch. Z. Krawczyńskiego. Odbudowa trwała do 1965 r. Skrzydło zachodnie uzyskało dwukrotnie pogłębiony rzut i przewidziano w nim pomieszczenie biblioteki, która wykorzystuje na magazyn dwukondygnacjową dawną salę magazynu celnego. Skrzydło południowe przeznaczono na mieszkania pracowników Instytutu, zyskało więc ono nowy układ wnętrz. Zostało połączone w pierzei z całkowicie nowo zaprojektowanym budynkiem mieszkalnym o skromnych formach modernistycznych, przylegającym z drugiej strony do oficyny pałacyku Radziwiłłowej, który stanął w latach 1961-1963.