Historia zbiorów
Początki najstarszej kolekcji dokumentalnych nagrań dźwiękowych polskiej muzyki tradycyjnej związane są z powojenną działalnością Jadwigi i Mariana Sobieskich. Byli oni wychowankami prof. Łucjana Kamieńskiego (1885-1964) – inicjatora systematycznego dokumentowania polskiej pieśni i muzyki ludowej w postaci nagrań dźwiękowych i już w czasie studiów dokonywali rejestracji fonograficznych.
Pierwsze regularne kolekcje powstałe w dwudziestoleciu międzywojennym tworzyły nagrania utrwalone na wałkach woskowych zapisywanych przy pomocy fonografu Edisona oraz na miękkich płytach. W 1930 r., z inicjatywy wspomnianego wyżej Ł. Kamieńskiego, powstało na Uniwersytecie Poznańskim Regionalne Archiwum Fonograficzne – pierwsza tego typu placówka w Polsce, gromadząca nagrania polskiego folkloru muzycznego. W archiwum tym, do wybuchu drugiej wojny światowej, zgromadzono ponad 4000 fonogramów. Niezależnie od ośrodka poznańskiego rozwijała się od 1934 r. w Warszawie druga placówka gromadząca nagrania muzyki tradycyjnej z terenów Polski – Centralne Archiwum Fonograficzne, działające w strukturach Biblioteki Narodowej. Bezcenne kolekcje obu archiwów, liczące w sumie ponad 24 tysiące nagrań i zapisów pieśni, uległy rozproszeniu i zniszczeniu podczas drugiej wojny światowej.
Po wojnie dzieło prof. Kamieńskiego kontynuowali Jadwiga i Marian Sobiescy. W sierpniu 1945 r. dokonano pierwszych, powojennych rejestracji muzyki ludowej na miękkich płytach typu Decelith. Do 1950 r. stworzono bezcenny zbiór nagrań liczący 420 płyt. Jednak trzonem dzisiejszej kolekcji Instytutu Sztuki PAN są nagrania zarejestrowane w latach 1950-1954 podczas ogólnopolskiej Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego (AZFM), finansowanej przez Ministerstwo Kultury i Sztuki, a przeprowadzonej przez ówczesny Państwowy Instytut Sztuki we współpracy z Polskim Radiem. Stworzono wówczas imponujący zbiór nagrań muzyki tradycyjnej z obszaru niemal całej Polski.
Dokumentacja w ramach AZFM miała na celu utrwalenie jak najpełniejszego obrazu tradycyjnej muzyki polskiej już w fazie jej postępującego zaniku. Była to bezprecedensowa, największa i jedyna tego typu akcja dokumentacyjna w Polsce, angażująca ponad trzysta osób: badaczy, dokumentalistów i innych pracowników. Choć w 1954 r. oficjalnie zakończono projekt (nagrano do tego czasu w przybliżeniu 46 tys. utworów na ok. 2000 taśm magnetofonowych), ekipy terenowe działały jeszcze do 1957 r. Po zakończeniu AZFM M. Sobieski organizował studenckie obozy folklorystyczne, w ramach których dokonywano nagrań zwłaszcza tam, gdzie nie dotarły wcześniej ekipy terenowe Akcji.
Kolekcja przez lata była wzbogacana nagraniami pracowników Instytutu, m.in. Jana Sadownika, Anny Szałaśnej, Piotra Dahliga. Obecnie nadal prowadzone są badania terenowe a zasób archiwum powiększa się również o depozyty lub kopie z innych kolekcji. Nagrania posłużyły (i nadal są w tym celu wykorzystywane) jako muzyczny materiał źródłowy do przygotowania i wydania licznych opracowań naukowych, popularno-naukowych, antologii pieśni, śpiewników, podręczników oraz płyt z muzyką. Zasadniczym celem tworzenia zbioru było stworzenie naukowego laboratorium, warsztatu pracy i bazy badawczej dla naukowców – zwłaszcza etnomuzykologów, dialektologów, polonistów, etnologów. Choć zbiór miał dostarczać materiału badawczego i porównawczego dla szerokiego grona naukowców, jego twórcom – Jadwidze i Marianowi Sobieskim – od początku przyświecała idea popularyzacji archiwalnego materiału dźwiękowego w szerszych kręgach odbiorców.
Przeczytaj także o charakterystyce Zbiorów Fonograficznych IS PAN.