Do rąk Słuchaczy trafił kolejny album z serii ISPAN Folk Music Collection pt. Gdyby Kolberg miał fonograf… wydany w ramach programu Kolberg 2014 – Promesa ogłoszonego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w związku z dwusetną rocznicą urodzin największego polskiego muzyka-etnografa. Realizatorem programu jest Instytut Muzyki i Tańca w Warszawie.
Dwupłytowy album przygotowywany przez Instytut Sztuki PAN we współpracy ze Stowarzyszeniem Liber Pro Arte to kolejna, podobnie jak płyta Te skrzypce pamiętają czasy Chopina… antologia fonograficznych źródeł dokumentalnych, która w serii płytowej zajmie miejsce szczególne. Nie będzie to bowiem – jak większość krążków z tej kolekcji – fonograficzna antologia, dokumentalny obraz dźwiękowy jednego regionu czy subregionu Polski, lecz próba odnalezienia w Zbiorach Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN muzyki najstarszej, takiej, jakiej mógł słuchać Oskar Kolberg podczas swych licznych podróży po terenach XIX-wiecznej Rzeczypospolitej, pozostającej wówczas w niewoli narodowej.
W ramach projektu twórcy tego dwupłytowego albumu starali się – badając i opracowując ogromne zasoby nagraniowe największego i najstarszego w Polsce archiwum fonograficznego polskiej muzyki tradycyjnej – odnaleźć wśród nagrań warianty-echa pieśni i melodii, które mogli śpiewać lub grać współcześni Kolbergowi wykonawcy. Nim jednak doszło do prac nad wyborem nagrań dokonano digitalizacji i opracowania merytorycznego znacznej części zasobu (ok. 6 500 nagrań pieśni i melodii) by, pracując na kopiach cyfrowych nie narażać oryginalnych, historycznych nośników na eksploatację. Dzięki pracom digitalizacyjnym zwiększony został także zasób utworów i metadanych dostępnych w udostępnionej on-line bazie Zbiorów Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN. To jedyna w kraju aplikacja pozwalająca na przeglądanie on-line zasobów archiwalnych największego archiwum nagrań dokumentalnych muzyki tradycyjnej – w 2014 r., również w ramach działań związanych z Rokiem Oskara Kolberga, powiększona o metadane zasobów będących własnością innych instytucji (np. Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej). Prace digitalizacyjne oraz kwerendy, badania i wybór zostały zrealizowane przez zespół etnomuzykologów, muzyków, filologów i dialektologów pracujących w Zbiorach Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN pod kier. Jacka Jackowskiego: dr Weronika Grozdew-Kołacińska, Ewelina Grygier, Kaja Maćko-Gieszcz, Barbara Śnieżek, Anna Walkowiak, Piotr Dorosz, Bartosz Niedźwiecki.
Projekt miał na celu opracowanie, ochronę i popularyzację części największej i najstarszej w Polsce kolekcji nagrań dźwiękowych i audiowizualnych dokumentujących tradycje muzyczne z terenu całego kraju. Z uwagi na wiek i historię oraz rozmiar kolekcji jest ona bezcennym uzupełnieniem dzieła Oskara Kolberga, zawierającym - z uwagi na specyfikę archiwaliów - te elementy, których Kolberg w terenie nie mógł utrwalić w pełni, a więc nagrania głosów, stylów i manier wykonawczych konkretnych śpiewaków, muzyków czy tancerzy ludowych pamiętających jeszcze czasy Kolberga, bowiem wielu z nich urodziło się w drugiej poł. XIX w. Celem projektu było również umożliwienie zainteresowanym łatwego dostępu do informacji o zasobach archiwum a także do samych zasobów. Efektem zadania jest dostępne już niebawem źródłowe wydawnictwo płytowe prezentujące nagrania najstarsze i najcenniejsze – wspomniany dwupłytowy album CD pt. Gdyby Kolberg miał fonograf. Realizacji projektu towarzyszyły wykłady w różnych instytucjach oraz cykl audycji radiowych.
W 1890 r. odszedł prekursor antropologii kultury i muzyki, wielki badacz i dokumentalista polskiej kultury muzycznej - Oskar Kolberg, który pozostawił po sobie imponującą spuściznę i archiwum w postaci tysięcy odręcznych, terenowych zapisów muzycznych melodii, tekstów, tańców, w dużej części wydanych w serii Dzieł Wszystkich. 13 lat przed jego śmiercią Tomas Alva Edison wynalazł fonograf, który szybko okazał się doskonałym narzędziem również dla etnografów i badaczy kultur muzycznych. Skończyła się tym samym era "metody ołówkowej", którą posługiwał się m.in. Kolberg a rozpoczęła się era nagrywania dźwięku. Pierwszy użytek z fonografu na polu dokumentacji tradycji muzycznych zrobiono właśnie w roku śmierci Kolberga – nagrano wówczas pieśni Indian Passamaquoddy. Dwa lata później fonograf wykorzystywano już w badaniach terenowych w Europie. Niestety, w Polsce sporadyczne nagrania dźwiękowe folkloru muzycznego pojawiły się stosunkowo późno, bo dopiero na pocz. XX w. co wynikało ze szczególnej sytuacji kraju, nieistniejącego na mapie ówczesnej Europy.
Co by było, gdyby Kolberg jednak miał fonograf? Na to pytanie próbowaliśmy odpowiedzieć sobie w 2014 r. podczas prac w Zbiorach Fonograficznych ISPAN porządkując, digitalizując, opracowując, a przede wszystkim porównując z zapisami Oskara Kolberga tysiące nagrań dokumentalnych. Wydawnictwo – dwupłytowy album – ma ukazać wybrane sylwetki i repertuar wykonywany przez najstarszą generację wykonawców. Wielu z nich było małymi dziećmi, gdy Kolberg odwiedzał chaty ich dziadków i rodziców. Może byli oni nawet obecni podczas wizyt badacza i przysłuchiwali się wykonywanym wówczas śpiewom i grze? Niewątpliwie zapamiętali te pieśni i melodie. Przetrwały one niemal wiek – ulegając wówczas niejednemu przeobrażeniu, wariacji, modyfikacji – by wreszcie, gdy folklor zaczynał ulegać powoli zapomnieniu, spocząć na archiwalnych półkach w postaci tysięcy nagranych taśm i płyt, a teraz ożyć, by znów inspirować. Śpiewy i muzyka zaprezentowane na najnowszych płytach – podobnie jak i na innych krążkach z omawianej kolekcji – wobec braku wcześniejszych źródeł fonograficznych będą więc tylko dźwiękowym echem epoki, foniczną impresją o czasach, w których żył Oskar Kolberg i jemu współcześni, m.in. Fryderyk Chopin. Ocalenie tych źródeł zawdzięczamy polskim etnomuzykologom, z Jadwigą i Marianem Sobieskimi na czele.
Realizacji projektu – pracy stricte archiwalnej, naukowej i kwerendom źródłowym towarzyszył też szereg działań natury popularyzatorskiej. Jednym z najważniejszych elementów projektu były badania Jacka Jackowskiego – redaktora omawianej serii płytowej, jak również kierownika Zbiorów Fonograficznych ISPAN – poświęcone zagadnieniu muzycznego odczytywania i interpretacji źródeł kolbergowskich. Podstawowe efekty tych dociekań, badań i eksperymentów zaprezentowano na konferencjach naukowych, podczas spotkań z młodzieżą gimnazjalną, z twórcami ludowymi, a także w cyklu audycji radiowych dostępnych na stronie Polskiego Radia. Podjęta tematyka została również szczegółowo opisana w najnowszej książce Jackowskiego pt. Zachować dawne nagrania. Zarys historii dokumentacji fonograficznej i filmowej polskich tradycji muzycznych i tanecznych, cz. 1.
Projekt Gdyby Kolberg miał fonograf dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Kolberg 2014 – Promesa.
Autor i koordynator projektu: mgr Jacek Jackowski